Karta praw podstawowych UE, która weszła w życie ponad dwa lata temu jako prawnie wiążący dokument, stanowi punkt odniesienia dla unijnego procesu prawodawczego, począwszy od projektów aktów prawnych, skończywszy na ostatecznych przepisach.

W Karcie określono prawa podstawowe, takie jak wolność wypowiedzi i prawo do ochrony danych osobowych, odzwierciedlające wspólne wartości Europy oraz jej dziedzictwo konstytucyjne. W swoim drugim sprawozdaniu rocznym na temat Karty Komisja Europejska wskazała, że kwestie praw podstawowych mają coraz większy wpływ na kształtowanie unijnej polityki. Dla przykładu, dzięki działaniom Komisji zmierzającym do uwzględnienia kwestii prywatności w nowych przepisach unijnych, podróżni będą mogli odmówić poddania się kontroli bezpieczeństwa przy użyciu urządzeń do prześwietlania osób na lotniskach w UE i zostać skontrolowani przy pomocy innych metod. Coraz częściej do postanowień Karty odnosi się również Trybunał Sprawiedliwości UE, szczególnie w przełomowych decyzjach dotyczących dyskryminacji ze względu na płeć i ochrony prywatności w internecie. Dzisiejsze sprawozdanie wpisuje się w starania Komisji na rzecz zwiększenia wiedzy obywateli na temat Karty praw podstawowych UE, jej stosowania oraz roli unijnych instytucji w dziedzinie praw podstawowych.
„Moim głównym celem w ciągu ostatnich dwóch lat, kiedy Karta stała się prawnie obowiązującym dokumentem, było stworzenie w całej UE rzetelnej kultury poszanowania praw podstawowych. Uczyniłam z Karty dokument, którym kierujemy się dziś we wszystkich obszarach polityki kształtowanych na szczeblu UE” – powiedziała Viviane Reding, wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej odpowiedzialna za sprawiedliwość, prawa podstawowe i obywatelstwo. „Musimy teraz we współpracy z państwami członkowskimi pomóc obywatelom w korzystaniu z tych praw w praktyce, tak by wiedzieli do kogo mogą się zwrócić w przypadku naruszenia ich praw podstawowych”.
Głównym zadaniem Karty jest zagwarantowanie przestrzegania praw podstawowych przez instytucje UE przy przygotowaniu nowego prawodawstwa europejskiego. Kwestie dotyczące praw podstawowych stanowią obecnie nieodłączny element prac nad nowymi przepisami UE. Dzięki temu w 2011 r. dopilnowano np., by przepisy UE dotyczące wykorzystania urządzeń do prześwietlania osób w portach lotniczych nie naruszały podstawowego prawa do ochrony danych osobowych, życia prywatnego i godności człowieka (IP/11/1343).
Komisja nie tylko gwarantuje zgodność przedkładanych przez nią wniosków ustawodawczych z postanowieniami Karty, lecz dokłada również starań, by Karta była przestrzegana na etapie wdrażania prawa UE przez państwa członkowskie. W 2011 r. Komisja wyraziła zastrzeżenia co do niezawisłości węgierskiego organu ochrony danych osobowych oraz środków dotyczących wieku emerytalnego sędziów, prokuratorów i notariuszy. Komisja wszczęła postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, aby dopilnować, by Węgry usunęły wszystkie zgłoszone przez nią zastrzeżenia prawne (IP/12/222).
 
Jednocześnie Karta ma coraz większy wpływ na treść decyzji sądowych. W 2011 r. liczba orzeczeń, w których odniesiono się do praw podstawowych przewidzianych w Karcie, wzrosła o 50 proc. zarówno na szczeblu unijnym, jak i krajowym. W jednym z takich przełomowych orzeczeń Trybunał Sprawiedliwości UE, wyjaśniając unijne zasady dotyczące ustalenia kraju odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie azylu, podkreślił prawo osób ubiegających się o azyl do ochrony przed nieludzkim lub poniżającym traktowaniem (MEMO/11/942). W swej decyzji Trybunał zakazał przekazywania takich osób do państw, w których brakuje odpowiednich warunków do zapewnienia poszanowania praw podstawowych. W marcu 2011 r. Trybunał orzekł w sprawie Test-Achats, że różne składki ubezpieczeniowe dla mężczyzn i kobiet stanowią dyskryminację ze względu na płeć (MEMO/11/123). W listopadzie 2011 r. zawyrokował natomiast, że zobowiązanie dostawcy usług internetowych do instalowania systemu filtrującego mającego zapobiec przypadkom naruszania praw własności intelektualnej naruszałoby prawa odbiorców do otrzymywania i przekazywania informacji (sprawa Scarlet przeciwko SABAM).
 
Zgodnie z opublikowanym dziś nowym sondażem Eurobarometru (Flash EB 340) poświęconym Karcie praw podstawowych UE wiedza na temat istnienia tego dokumentu jest coraz bardziej powszechna (64 proc. wszystkich Europejczyków, w porównaniu z 48 proc. w 2007 r.). 45 proc. pism w kwestii praw podstawowych kierowanych przez obywateli do Komisji dotyczyło sytuacji, w jakich miała zastosowanie Karta. Niemniej jednak bardziej szczegółowa znajomość tego dokumentu pozostaje ograniczona. 65 proc. Europejczyków twierdzi, że chciałoby dowiedzieć się więcej na temat tego, do kogo można się zwrócić w przypadku naruszenia gwarantowanych im praw.
 
Nadal częste są przypadki niezrozumienia celów Karty, sytuacji, w których ma ona zastosowanie, jak również roli UE. Ponad połowa pism skierowanych do Komisji (55 proc.) w 2011 r. dotyczyła sytuacji niewchodzących w zakres prawa UE. Społeczeństwo jest przekonane, że Karta daje Komisji ogólne uprawnienia do interweniowania w sytuacjach, w których istnieje podejrzenie, że doszło do naruszenia praw podstawowych w dowolnym miejscu na terenie Unii. W rzeczywistości tak nie jest. Karta ma zastosowanie w odniesieniu do państw członkowskich wyłącznie, gdy wdrażają one unijne przepisy. Każde państwo członkowskie chroni prawa obywateli za pomocą krajowej konstytucji i sądów. Karta ich nie zastępuje. Jeśli ktoś jest zdania, że naruszono jego prawa, nadal musi w pierwszej kolejności skierować sprawę do sądu krajowego lub zwrócić się o pomoc do krajowego rzecznika praw obywatelskich.
Kontekst
Wraz z wejściem w życie traktatu lizbońskiego w dniu 1 grudnia 2009 r. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej stała się dokumentem prawnie wiążącym.
W październiku 2010 r. Komisja przyjęła strategie skutecznego wprowadzania w życie Karty praw podstawowych. Opracowała listę kontrolną dotyczącą praw podstawowych, aby usprawnić ocenę wpływu jej wniosków ustawodawczych na te prawa. Komisja zobowiązała się również do informowania obywateli, kiedy jest uprawniona do działania w odniesieniu do kwestii dotyczących praw podstawowych, oraz do corocznego publikowania sprawozdań ze stosowania postanowień Karty, co umożliwi kontrolę postępów w tym zakresie.
Komisja, we współpracy z właściwymi organami krajowymi, regionalnymi, lokalnymi i unijnymi, podejmuje działania na rzecz skuteczniejszego informowania obywateli o przysługujących im prawach podstawowych oraz na temat tego, dokąd udać się po pomoc w przypadku naruszenia tych praw. Za pośrednictwem europejskiego portalu e-sprawiedliwość Komisja dostarcza praktycznych informacji na temat egzekwowania praw obywatelskich. Podjęła również dialog na temat rozpatrywania skarg dotyczących naruszenia praw podstawowych z rzecznikami praw obywatelskich, organami ds. równości i instytucjami zajmującymi się problematyką praw człowieka.
Dodatkowe informacje
Komisja Europejska – Prawa podstawowe:
http://ec.europa.eu/justice/fundamental-rights/index_pl.htm
Komisja Europejska – Aktualności z zakresu wymiaru sprawiedliwości:
http://ec.europa.eu/justice/newsroom/index_en.htm
Flash Eurobarometr na temat Karty praw podstawowych UE:
http://ec.europa.eu/justice/newsroom/index_en.htm
Strona internetowa wiceprzewodniczącej Viviane Reding, unijnej komisarz ds. sprawiedliwości:
http://ec.europa.eu/reding