Około jeden na dziesięciu Europejczyków (11 proc.) przyznaje, że w ostatnim roku zakupił towary lub usługi, przy których ludzie pracowali na czarno. 4 proc. ujawnia, że oni sami otrzymali za pracę niezadeklarowane wynagrodzenie. Co więcej, jedna osoba na trzydzieści (3 proc.) otrzymuje część swojego wynagrodzenia od pracodawcy gotówką („pod stołem").

To niektóre z wyników badania Eurobarometru, które pokazało, że praca na czarno wciąż jest w Europie powszechna – chociaż zakres i postrzeganie problemu różnią się w zależności od kraju.

Problemy zidentyfikowane w badaniu mają zostać uwzględnione w kwietniowym wniosku Komisji w sprawie uruchomienia europejskiej platformy służącej zapobieganiu pracy nierejestrowanej i zniechęcaniu do  odejmowania tego typu pracy. Celem platformy miałoby być zacieśnienie współpracy państw członkowskich, aby skuteczniej rozwiązać problem pracy na czarno.

„Praca nierejestrowana nie tylko naraża pracowników na niebezpieczne warunki pracy i niższe zarobki, ale także pozbawia rządy dochodów i podważa nasze systemy zabezpieczenia społecznego. Państwa członkowskie muszą podjąć odpowiednie działania, aby zniechęcać do podejmowania pracy na czarno lub zachęcić do podpisywania normalnych umów z osobami, które teraz pracują nielegalnie. Państwa członkowskie muszą też zacieśnić współpracę, aby wspólnie walczyć z tą plagą. Dlatego też w kwietniu Komisja Europejska zaproponuje uruchomienie europejskiej platformy służącej zapobieganiu pracy nierejestrowanej i zniechęcaniu do podejmowania tego typu pracy. Usprawni ona współpracę między inspekcjami pracy i organami egzekwowania prawa z całej Europy" – skomentował komisarz UE ds. zatrudnienia, spraw społecznych i włączenia społecznego László Andor.

Z badania Eurobarometru, przeprowadzonego w 28 krajach UE, wynika, że:

• 11 proc. respondentów przyznaje, że w ostatnim roku zakupiło towary lub usługi, przy których ludzie pracowali na czarno, a 4 proc. ujawnia, że otrzymało niezadeklarowane wynagrodzenie.
• 60 proc. respondentów wskazuje na niższe ceny jako główny powód zakupu niezgłoszonych towarów lub usług; 22 proc. twierdzi, że w grę wchodziła przyjacielska przysługa.
• 50 proc. respondentów twierdzi, że główną przyczyną podejmowania pracy na czarno były korzyści wyciągane przez obie strony takiego układu; 21 proc. wspomina o trudnościach ze znalezieniem legalnej pracy; 16 proc. twierdzi, że podatki są w ich mniemaniu zbyt wysokie, a 15 proc. nie ma innych źródeł dochodu. Mieszkańcy południa Europy szczególnie często wspominają o problemach ze znalezieniem normalnej pracy (41 proc.) lub o braku innych źródeł dochodu (26 proc.).
• Mediana środków, jakie Europejczycy rocznie wydają na niezgłoszone towary lub usługi, wynosi 200 euro; mediana rocznych dochodów osób, które pracują na czarno, to 300 euro.
• Niezgłoszone towary i usługi cieszące się największym zainteresowaniem nabywców to: remonty i renowacje domów i mieszkań (29 proc.), naprawy samochodów (22 proc.), sprzątanie domów i mieszkań (15 proc.) oraz
  żywność (12 proc.).
• Europejczycy najczęściej pracują na czarno przy remontach i renowacjach domów i mieszkań (19 proc.), w ogrodnictwie (14 proc.), sprzątaniu (13 proc.) i opiece nad dziećmi (12 proc.).
• Na Łotwie, w Holandii i Estonii do pracy na czarno przyznał się najwyższy odsetek respondentów (11 proc.). Pomiędzy różnymi krajami istnieją jednak znaczne różnice pod względem stosunku do pracy na czarno oraz postrzegania tego zjawiska; różni się też charakter i ilość usług obejmujących pracę nierejestrowaną.
• 3 proc. respondentów twierdzi, że część wynagrodzenia otrzymuje „do ręki". Taka praktyka jest najpowszechniejsza w małych przedsiębiorstwach. Odsetek rocznych dochodów otrzymany „pod stołem" jest najwyższy w Europie Południowej (69 proc.), a następnie Europie Środkowej i Wschodniej (29 proc.); w Europie Zachodniej i krajach skandynawskich jest on stosunkowo niższy (odpowiednio 17 proc. i 7 proc.).

Szerszą analizę tych wyników można znaleźć w sprawozdaniu dotyczącym zmian gospodarczych i społecznych w Europie w 2013 r. (ang. Economic and Social Developments in Europe – ESDE). Porównując powyższe wyniki z rezultatami poprzedniego badania z 2007 r., można zauważyć, że choć na pierwszy rzut oka ogólne rozmiary zjawiska są raczej stabilne, to zmiany zachodzące w poszczególnych krajach mogą się od siebie znacznie różnić.

• W niektórych krajach, takich jak Łotwa, podaż pracy nierejestrowanej gwałtownie spadła; w Hiszpanii i w Słowenii – nieznacznie wzrosła.
• Gwałtowny wzrost popytu na pracę na czarno odnotowano w Grecji, na Cyprze, Malcie i w Słowenii.
• W czasie kryzysu wypłacanie wynagrodzenia „pod stołem" stało się mniej powszechne, zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej. Zjawisko to nasiliło się jednak w Grecji.

Dalsze analizy wpływu kryzysu na częstotliwość występowania pracy na czarno sugerują, że osłabienie rynków pracy od 2007 r. doprowadziło do zwiększenia prywatnej podaży pracy nierejestrowanej. Jej związek z rosnącym ubóstwem jest jednak dużo mniej oczywisty. Jednakże zarówno wzrost bezrobocia, jak i rosnące ubóstwo wydają się zwiększać społeczne przyzwolenie na wypłacanie pensji „pod stołem". Wydaje się również, że poziom opodatkowania nie ma bezpośredniego wpływu na poziom pracy na czarno. Wpływ taki mogą jednak wywierać postrzeganie usług publicznych przez społeczeństwo oraz sposób wydawania dochodów z podatków.

W ESDE przyjrzano się również szeregowi skutecznych działań podjętych w różnych państwach członkowskich w celu zwalczania pracy na czarno.

Działania te obejmują:

• zachęty do sformalizowania niezarejestrowanej działalności, np. uproszczenie procedur administracyjnych, bezpośrednie zachęty podatkowe dla kupujących lub bony usługowe,
• środki mające na celu promowanie poczucia odpowiedzialności za uczciwe płacenie podatków i kultury zaangażowania obywatelskiego, np. poprzez kampanie informacyjne,
• lepsze wykrywanie i ostrzejsze sankcje.

Kolejne kroki

W kwietnia 2014 r. Komisja zamierza zaproponować utworzenie europejskiej

platformy zapobiegania pracy nierejestrowanej i zniechęcania do podejmowania tego typu pracy. Zgromadziłaby ona organy egzekwowania prawa z różnych państw członkowskich, takie jak inspekcje pracy, zakłady ubezpieczeń społecznych, urzędy skarbowe i organy migracyjne, a także inne zainteresowane strony. Platforma ta pomogłaby zacieśnić współpracę na szczeblu UE w celu wydajniejszego i skuteczniejszego zapobiegania pracy na czarno.

Kontekst

W badaniu Eurobarometru wzięło udział 26 563 respondentów z różnych grup społecznych i demograficznych ze wszystkich państw członkowskich. To już drugie badanie na ten temat – pierwsze przeprowadzono w 2007 r. Była to wówczas pierwsza próba zmierzenia zjawiska pracy na czarno w całej UE. W obu badaniach skupiono się na podaży pracy na czarno, nabywanych towarach i usługach oraz płaceniu „pod stołem" – nie uwzględniono zatem wszystkich potencjalnych rodzajów nierejestrowanej pracy w przedsiębiorstwach.

Pracę nierejestrowaną definiuje się jako wszelką działalność zarobkową, która jest zgodna z prawem pod względem swojego charakteru, lecz niezgłoszona organom publicznym, z uwzględnieniem różnic w systemach prawnych państw członkowskich. Pojęcie to zostało włączone do europejskiej strategii zatrudnienia, a od 2001 r. problem pracy nierejestrowanej jest podejmowany w wytycznych dotyczących polityki zatrudnienia kierowanych do państw członkowskich.

Już w pakiecie dotyczącym zatrudnienia z kwietnia 2012 r. podkreślono, że przekształcenie pracy nieformalnej lub nierejestrowanej w legalne zatrudnienie może przyczynić się do zmniejszenia bezrobocia; zaznaczono też, że konieczne jest usprawnienie współpracy pomiędzy państwami członkowskimi.

W połowie 2013 r. Komisja przeprowadziła pierwszy etap konsultacji z przedstawicielami pracodawców i pracowników na szczeblu UE na temat możliwych przyszłych działań UE mających na celu zacieśnienie współpracy między krajowymi organami egzekwowania prawa (IP/13/650). Drugi etap konsultacji rozpoczął się na początku 2014 r.