Europe Direct Poznań

Data publikacji: 11.01.2013

Zatrudnienie i kwestie społeczne: rosnące dysproporcje i coraz większe zagrożenie długotrwałym wykluczeniem

Jak stwierdzono w nowym wydaniu przeglądu „Employment and Social Developments in Europe” („Zatrudnienie i kwestie społeczne w Europie”) za rok 2012, po pięciu latach kryzysu gospodarczego i w wyniku powrotu recesji w 2012 r. bezrobocie osiąga obecnie najwyższe poziomy od prawie dwudziestu lat, dochody gospodarstw domowych spadają, a zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym rośnie, szczególnie w państwach członkowskich południowej i wschodniej Europy.

Wpływ kryzysu na sytuację społeczną staje się obecnie bardziej dotkliwy w wyniku osłabnięcia ochronnego działania obniżek podatków i zwiększenia wydatków na świadczenia społeczne (czyli tak zwanych „automatycznych stabilizatorów”). Powstaje nowy rozziew pomiędzy dwiema grupami państw. Jedne najwyraźniej nie potrafią poradzić sobie ze spadkiem wydajności, szybko rosnącym bezrobociem i obniżającym się poziomem dochodów do dyspozycji, które to zjawiska napędzają się wzajemnie. Inne jak dotąd wykazują dużą lub przynajmniej większą odporność – są to przeważnie państwa o lepiej działających rynkach pracy i solidniejszych systemach opieki społecznej.

„Rok 2012 był kolejnym bardzo złym rokiem dla Europy pod względem bezrobocia i pogarszania się sytuacji społecznej” – skomentował László Andor, komisarz Unii Europejskiej ds. zatrudnienia, spraw społecznych i włączenia społecznego. „Nasze analizy pokazują jednak, w jaki sposób odpowiednie reformy rynków pracy oraz udoskonalenia systemów opieki społecznej mogą zwiększyć odporność państw członkowskich na wstrząsy gospodarcze i ułatwić im szybkie wyjście z kryzysu. Ponadto mało prawdopodobna jest istotna poprawa sytuacji społeczno-gospodarczej w Europie w 2013 roku, o ile nie nastąpi również znaczący postęp w zakresie skutecznego przezwyciężenia kryzysu euro, znalezienia środków na tak bardzo potrzebne inwestycje, w tym w umiejętności, szanse zatrudnienia i włączenie społeczne obywateli, a także w zakresie zaangażowania sektora finansów w służbę realnej gospodarce.”

Rosnące dysproporcje w strefie euro

Średnia stopa bezrobocia w UE wzrosła do prawie 11%. W sprawozdaniu potwierdza się nowy wzorzec dysproporcji, które są szczególnie uderzające pomiędzy północną a południową częścią strefy euro. Różnica stopy bezrobocia pomiędzy tymi dwoma obszarami w 2000 r. wynosiła 3,5 punktu procentowego. W 2007 r. zmniejszyła się do zera, ale następnie gwałtownie wzrosła, osiągając w 2011 r. 7,5 punktu. Poza strefą euro rozbieżność ta jest znacznie mniejsza, choć również rośnie. Ta niepokojąca tendencja świadczy o konieczności znalezienia skuteczniejszych mechanizmów stabilizacji makroekonomicznej, na co wskazuje również tocząca się debata na temat pogłębionej i rzeczywistej unii gospodarczej i walutowej. Analiza wskazuje również, że w państwach członkowskich, w których dokonano znaczących reform w celu zdynamizowania rynków pracy, osoby bezrobotne mają znacznie większe szanse znalezienia pracy nawet w czasie kryzysu. O wprowadzanie takich reform apeluje Komisja w pakiecie dotyczącym zatrudnienia z kwietnia 2012 r. i w rocznej analizie wzrostu gospodarczego na 2013 r. Będą one również szczegółowo omawiane w ramach europejskiego semestru 2013 i związanych z nim zaleceń dla poszczególnych krajów.

Spadek dochodów gospodarstw domowych, zagrożenie długotrwałym wykluczeniem

Pod względem zagrożenia ubóstwem i szans jego uniknięcia państwa członkowskie znacznie różnią się między sobą. Niektóre grupy – np. młode osoby dorosłe, bezrobotne kobiety i samotne matki – są szczególnie zagrożone długotrwałym ubóstwem. Brak wyraźnego ożywienia gospodarczego spowodował presję na dochody gospodarstw domowych w większości państw członkowskich i zwiększenie zagrożenia długotrwałym wykluczeniem społecznym. W latach 2009–2011 realne dochody brutto do dyspozycji gospodarstw domowych zmniejszyły się w dwóch trzecich państw UE, dla których dostępne są dane. Największy spadek odnotowano w Grecji (17%), Hiszpanii (8%), na Cyprze (7%) oraz w Estonii i Irlandii (5%). Skrajnie odmienną sytuację zaobserwowano w krajach nordyckich oraz w Niemczech, Polsce i Francji, gdzie systemy opieki społecznej i bardziej odporne rynki pracy umożliwiły nieprzerwany wzrost ogólnych dochodów również podczas kryzysu. Wszędzie jednak trwający kryzys zwiększa zagrożenie długotrwałym wykluczeniem.

Aby zapobiec utrwaleniu się rosnącego ubóstwa i długotrwałego wykluczenia społecznego, konieczna jest polityka dostosowana do sytuacji konkretnego kraju i najbardziej narażonych grup ludności. W pierwszych miesiącach 2013 r. Komisja ogłosi pakiet dotyczący inwestycji społecznych, zawierający wytyczne dla państw członkowskich w zakresie wdrożenia odpowiedniej, trwałej i skutecznej polityki społecznej wzmacniającej kapitał ludzki i spójność społeczną w celu sprostania tym wyzwaniom w obliczu rosnącej presji, której podlegają zasoby prywatne i publiczne.

Kluczowa rola opieki społecznej i systemu podatkowego

Dla efektywnego zwalczania ubóstwa koncepcje działania krajowych systemów opieki społecznej są nie mniej ważne niż ich wielkość – nawet przy podobnych poziomach wydatków poszczególnych państw członkowskich na cele społeczne obserwuje się bardzo duże różnice skuteczności w ograniczaniu ubóstwa. Na zatrudnienie mogą w znacznym stopniu wpływać szczególne cechy systemów ulg podatkowych, np. uwzględnianie usług opieki nad dziećmi – istotny czynnik ułatwiający, szczególnie kobietom, podejmowanie pracy. Równie istotną rolę odgrywa koncepcja uzyskiwania dochodów przez państwo jako świadczeniodawcę. Proponowane w pakiecie dotyczącym zatrudnienia oraz w zaleceniach dla poszczególnych krajów na rok 2012 zmniejszenie obciążeń podatkowych w stosunku do pracy i przeniesienie ich na inne źródła, jak emisje CO₂, konsumpcja czy majątek, pobudza zatrudnienie. Aspekty dystrybucji związane z modyfikacją systemu podatkowego wymagają jednak ostrożności przy poszukiwaniu alternatywnych źródeł mających zrekompensować zmniejszenie dochodów wynikające z niższego opodatkowania pracy. Z analizy wynika, że jakkolwiek z punktu widzenia zintegrowanego zatrudnienia i polityki społecznej nie ma optymalnych rozwiązań w zakresie zmian systemu podatkowego, to przy odpowiednim opracowaniu systemów opieki społecznej pewne zmiany źródeł wpływów z podatków stają się tym bardziej pożądane.

Wynagrodzenia stanowią nie tylko składnik kosztów, ale również dochód dla obywateli, pozwalający im na nabywanie towarów i usług. Ograniczanie wynagrodzeń może sprzyjać konkurencyjności, ale powoduje również ograniczenie krajowego popytu na produkty przedsiębiorstw, a to z kolei może prowadzić do ubywania miejsc pracy. W ostatnim dziesięcioleciu udział pracowników w całkowitym dochodzie generowanym przez gospodarkę w Europie spada, a jednocześnie wzrasta dysproporcja pomiędzy wysoko a nisko płatnymi stanowiskami. Utrzymuje się duża różnica wynagrodzeń mężczyzn i kobiet (w 2010 r. w UE wynosiła ona średnio 16,4%) i jest ona zazwyczaj tym wyższa, im starszych osób dotyczy. Analiza płac minimalnych zawarta w sprawozdaniu wskazuje, że w krajach oferujących wyższe płace minimalne nie następuje utrata pracy przez osoby o niskich kwalifikacjach, której można by się spodziewać ze względu na wyższe koszty pracy – przeciwnie, stopa zatrudnienia takich osób w tych krajach jest wyższa. Płace minimalne mogą również być narzędziem ograniczania różnic w wynagrodzeniach mężczyzn i kobiet. Dlatego też w pakiecie dotyczącym zatrudnienia na 2012 r. podkreślono, że strukturalne reformy rynku pracy powinny zmierzać do zapewnienia godziwych, trwałych wynagrodzeń i unikania pułapek niskich płac, w tym poprzez ustalanie płac minimalnych na odpowiednich poziomach.

Umiejętności

Ludzie potrzebują umiejętności dostosowanych do danej pracy. Z analizy zawartej w sprawozdaniu wynika, że w niektórych krajach, szczególnie w południowej części UE, sytuacja pod względem tego dostosowania jest zła lub pogarsza się. Problem ten dotyka szczególnie mocno liczną i nadal rosnącą grupę młodych osób niepracujących, niekształcących się ani nieszkolących się (określanych jako „młodzież NEET”). Propozycje przedstawione w zarysie w pakiecie na rzecz zatrudnienia młodzieży (zob. IP/12/1311 i MEMO/12/938) zmierzają do rozwiązania tego problemu poprzez zapewnienie wszystkim niepracującym młodym ludziom możliwości podjęcia dalszego kształcenia, szkolenia lub wysokiej jakości stażu lub praktyki, co zwiększy ich szanse znalezienia pracy lub założenia własnej firmy.

Aby zmniejszyć skalę niedopasowania umiejętności, poszczególne kraje muszą efektywniej inwestować w kształcenie i szkolenie, poprawić sposób wydatkowania środków na aktywne polityki rynku pracy oraz wspierać tworzenie stanowisk wymagających wysokich kwalifikacji w sektorach o dużym potencjale wzrostu, takich jak zielona gospodarka i zielone technologie, technologie informacyjno-komunikacyjne i ochrona zdrowia. W uruchomionym niedawno portalu EU Skills Panorama (zob. IP/12/1329) można znaleźć szczegółowe informacje o tym, gdzie jest zapotrzebowanie na pracowników o różnych poziomach kwalifikacji. W sytuacji braku pracy w ojczyźnie pracownicy mogą nieraz liczyć na stanowiska w innych państwach członkowskich – często jednak, ze względu na liczne przeszkody, trudno im je znaleźć. Komisja niedawno podjęła decyzję o modernizacji i udoskonaleniu ogólnounijnej sieci EURES służącej do poszukiwania pracy (zob. IP/12/1262, MEMO/12/896, MEMO/12/897). Ma to na celu ułatwienie osobom poszukującym pracy kontaktowanie się z pracodawcami we wszystkich państwach członkowskich, poszukującymi pracowników posiadających określone umiejętności, a także skoncentrowanie się na tych branżach i zawodach, w przypadku których istnieje niedobór wykwalifikowanej siły roboczej, oraz wsparcie specjalnych programów mobilności dla młodych ludzi.